1.05.01. Altar de piedra calcárea.

Descripción

Hallada en 1753 en los cimientos de una casa situada en el lugar llamado Pedras Negras, junto a otra inscripción que se recoge en el número siguiente. Actualmente ambas se encuentran encastradas en el muro exterior de una casa de la Travessa do Almada, en Lisboa.

Matri De/um...

Metadatos

Código

1.05.01.

Título

1.05.01. Altar de piedra calcárea.

Descripción del testimonio

Hallada en 1753 en los cimientos de una casa situada en el lugar llamado Pedras Negras, junto a otra inscripción que se recoge en el número siguiente. Actualmente ambas se encuentran encastradas en el muro exterior de una casa de la Travessa do Almada, en Lisboa.

Matri De/um Mag(nae) Id(a)e/ae Phryg(iae). Fl(auia) / Tyche cerno/phor(a), per M(arcum) Iul(ium) / Cass(ianum?) et Cass(iam) Seu(eram) / M(arco) At(ilio) et Ann(io) Co(n)s(ulibu)s Gal(lo).

 

“A la Gran Madre de los dioses, Idea, Frigia. Flavia Tyche, cernófora, por (o por cuenta de) Marcus Iulius Cassianus y Cassia Severa. Durante el consulado de Marcus Atilius y Annius Gallus”.

Tipología

Altar con inscripción

Formato

Dimensiones: 47 x 23 cm.

Fecha

108 d.C.

Provincia

Lusitania

Lugar de hallazgo (nombre latino)

Olisipo

Lugar de hallazgo (nombre actual)

Lisboa

Lugar de conservación

Travessa do Almada, Lisboa.

Corpus

Catálogo

Discusión

Ln. 3 Frigia es aquí epíteto de Mater Magna, al igual que Idaea, de modo que la cadena onomástica completa sería Mater deum Magna Idaea Frygia. Lns. 3–4 Flavia Tyche podría ser una esclava manumitida en época Flavia. El cargo ritual de cernófora solo se acredita en Puteoli (Pozzuoli, CIL X, 1803 = Vermaseren, CCCA IV, nº 15, p. 9). La cernófora es la “portadora del kernos”, la bandeja ritual en la que se depositaban las uires del toro o del carnero sacrificado en el ritual tauro/criobólico (1). Este recipiente aparece mencionado en cinco epígrafes metróacos en latín: en Mactar, tres inscripciones de los años 222–235 (?), 276–284 y 285–293 repiten la fórmula perfectis ritae sacris cernorum crioboli et tauroboli (CIL VIII, 23400 y 23401 = Vermaseren, CCCA V, nos. 79–80, pp. 28–30; Vermaseren, CCCA V, nº 81, p. 31); en otra inscripción de Útica, quizás grabada entre 235 y 238, leemos cerno et criobolio de suo acceptis (Vermaseren, CCCA V, nº 114, pp. 40–41), y un epígrafe de Roma del año 319 reza taurobolium criobol(ium) caerno perceptum per Fl(avium) Antonium Eustochium sac(erdotem) Phryg(em) max(imum) (CIL VI, 508 = Vermaseren, CCCA III, nº 235, p. 53). El problema suscitado por este asunto es que, dado que en la documentación metróaca el kernos está sistemáticamente vinculado al taurobolio o criobolio, Flavia Tyche parece haber sido cernófora en el tauro/criobolio de la pareja Iulius Cassianus y Cassia Severa. Hasta hace poco se daba por bueno que el primer taurobolio metróaco del Imperio tuvo lugar en Lugdunum (Lyon) en el año 160 (CIL XIII, 1751 = Vermaseren, CCCA V, 386, pp. 133–134). Sin embargo, van Haeperen ya ha adelantado que el ritual posiblemente comienza en época flavia o trajanea, como sugeriría, por datación paleográfica y onomástica, una inscripción de Benevento (2). El epígrafe de Olisipo, bien datado en 108, se situaría, por consiguiente, como el segundo testimonio del ritual taurobólico más antiguo del Imperio y el primero de Hispania. Ln. 5 M. Iulius Cassianus y Cassia Severa, ambos libres pero de probable origen servil y local, parecen ejercer como mediadores en la ceremonia, haciendo viable el objetivo del acto ritual, como sugiere la preposición per. En otras inscripciones taurobólicas, esta preposición precede al nombre de los agentes rituales, normalmente sacerdotes, que ofician el sacrificio. Por ejemplo, un epígrafe de Milev reza Qu[inti] Claudii Basilicus / Nap(...) et Mnesius criobo[li]/um fecerunt et ipsi susc[e]/ perunt per C(aium) Aemilium Satur/ninum sacerdotem ex va/ticinatione archigall[i] (CIL VIII, 8203 (= 19981) = Vermaseren, CCCA V, nº 131, p. 48, 222–235 d.C.), y en un documento de Roma, especialmente significativo por mencionar el kernos, leemos Serapias h(onesta) f(emina) sac(e)r(dos?)/sacr(ata?) [deum] / Matris et Proserpinae / taurobolium criobol(ium) caerno / perceptum per Fl(avium) Antoni/um Eustochium sac(erdotem) Phryg(em) / max(imum) (CIL VI, 508 = Vermaseren, CCCA III, nº 235, p. 53, Roma, 19 de abril de 319 d.C.). Por tanto, resulta lógico pensar que M. Iulius Cassianus y Cassia Severa eran agentes rituales metróacos, posiblemente sacerdotes, como pretende García y Bellido (en lo que es seguido, con dudas, por Schillinger), a pesar de que su función no se explicite en el texto. Ln. 6 Hübner observa que el lapicida, por error, ha pospuesto el cognomen del segundo cónsul.

Notas

(1) Hepding, 1903, p. 191; Graillot, 1912, p. 179.

(2) AE, 1994, 538; Adamo Muscettola, 1994, p. 97–99.

Referencias bibliográficas

Murphy, 1797, lám. VII, fig. D; Henzen, 1856, nº 5840; Mommsen, 1856, p. 165; Hübner 1871, pp. 91–93; Goehler, 1886, p. 13; Ciccotti, 1891, p. 22; CIL II, 179; Dessau, ILS 4099; Vasconcellos, RL III, pp. 329–330, fig. 146; Graillot, 1912, pp. 159, 239, 242, 474; Silva, 1944, nº 25, pp. 120–122; Carcopino, 1942, p. 60; Lambrino, 1953, p. 10; Vives, ILER, nº 376, p. 46; Nilsson, 1961, p. 652; GyB, ROER, nº 5, p. 49; Blanco, 1968, p. 91; Schillinger, 1979, nos. 1–3, p. 50; Alvar, 1986, nº 18, p. 247; Bendala, 1986, nº 5, p. 391; Vermaseren, CCCA V, nº 184, pp. 68–69; Gamer, 1989, ES 12, p. 229; García, RAP, nº 460, pp. 449–450; Alvar, 1993a, p. 799, nota 29 y p. 809; Fernández Ubiña, 1996, p. 414, nota 25; Fernandes 1998-–1999, p. 158; Dias, 1999, p. 13; Ribeiro, 2002b, nº 151, p. 477; Hernández Guerra, 2013, p. 172, nota 1255; dos Reis, 2014, pp. 91, 171–172 y nº 26, p. 201; van Haeperen, 2014, p. 317; Bayer, 2015, nº 26, p. 53; Alvar, 2016, p. 386, nota 53; Tantimonaco, 2016, p. 456, nota 2; d’Encarnação, 2017, pp. 178–179, fig. 4; Alvar – Pañeda, 2018, pp. 116-117; Dubosson-Sbriglione, 2018, p. 203, nota 316; Hernández Guerra, 2018, pp. 175–178; HEpOL 21268; EDCS-05500189; TM 240328.

Abreviaturas y bibliografía

Epigraphik-Datenbank  Clauss / Slaby (http://www.manfredclauss.de/es/).

Hispania Epigraphica Online (http://eda-bea.es/).

Trismegistos (https://www.trismegistos.org/).

Alvar, J. ”Las mujeres y los misterios en Hispania”, en E. Garrido González (ed.), Actas de las V Jornadas de Investigación Interdisciplinaria: La mujer en el mundo antiguo, Madrid, 1986, pp. 245257.

Alvar, J., "Los cultos mistéricos en la Tarraconense”, en M. Mayer y J. Gómez Pallarés (eds.), Religio Deorum. Actas del Coloquio Internacional de Epigrafía (Culto y Sociedad en Occidente), 1988, Sabadell, 1993a, pp. 2746.

Alvar, J., “Las ciudades del poder en la innovación religiosa: introducción y difusión de los cultos iniciáticos en Hispania”, Revista de Historiografía, 25, 2016, pp. 385403.

Alvar, J. – Pañeda, B., “De la constatación testimonial a la agency: para una historiografía de la recepción de Mater Magna y Atis en Hispania”, Revista de Historiografía, 28, 2018, pp. 95118.

Bayer, X. El culto a Cibeles y Attis en la Hispania romana: restos arqueológicos y epigráficos, trabajo de fin de máster, Universidad de  Cantabria, 2015. 

Bendala, M., Die orientalischen Religionen Hispaniens in vorrömischer und römischer Zeit, ANRW, II, 18.1, 1986, 345408.

Blanco Freijeiro, A., “Documentos metroacos de Hispania, Archivo Español de Arqueología, 41, 1968, pp. 91100.

Carcopino, J., Aspects Mystiques de la Rome Païenne, Paris, 1942.

Ciccotti, E., I sacerdozi municipali e provinciali della Spagna e gli Augustali nellepoca imperiale romana”, Rivista di Filologia e Istruzione Classica, 19, 1891, pp. 184.

Dessau, H., Inscriptiones Latinae Selectae, Berlin, 1892-1916.

Dubosson-Sbriglione, L., Le culte de la Mère des dieux dans l'Empire romain, Potsdamer Altertumwissenschaftliche Beiträge 62, Stuttgart, 2018.

D’Encarnação, J., “Reflets de lOrient sur les monuments épigraphiques de la Lusitanie romaine occidentale”, Batı Roma Lusitania Epigrafik Anıtlar Üzerinde Doğudan Yansımalar, Journal of Mosaic Research, 10, 2017, pp. 175181.

Fernández Ubiña, F. “Magna Mater, Cybele and Attis in Roman Spain”, en E. N. Lane (ed.), Cybele, Attis and related cults: essays in memory of M. J. Vermaseren, Leiden – Nueva York – Colonia, 1996, 405-433.

Gamer, G., Formen römischer Altäre auf der Hispanischen Halbinsel, Madrider Beiträge 12, Mainz, 1989.

Garcia, J. M., Religiões antigas de Portugal. Aditamentos e observações as «Religiões da Lusitânia» de J. Leite de Vasconcelos. Fontes epigráficas, Lisboa, 1991.

García y Bellido, A., Les religions orientales dans l'Espagne Romaine, EPROER 5, Leiden, 1967.

Goehler, H. R., De Matris Magnae Apud Romanos Cultu. Dissertatio Inauguralis Philologica Quam Ad Summos Honores Ad Amplissimo Ordine Philosophorum Lipsiensi Rite Impetrandos, Leipzing, 1886.

Graillot, H., Le culte de Cybèle, Mère des Dieux, à Rome et dans l’Empire romain, Paris, 1912.

Van Haeperen, F., “Les prêtresses de Mater Magna dans le monde romain occidental, en G. Urso (ed.), Sacerdos. Figure del sacro nella società romana. XIV Convegno Internazionale (26-28 settembre 2012), Pisa, 2014, pp. 299322.

Henriques dos Reis, S., Religião e Sociedade no Municipium Olisiponense, tesis doctoral, Universidad de Lisboa, 2014.

Henzen, W. (ed.), Johann Caspar Orelli, Inscriptionum latinarum selectarum amplissima collectio ad illustrandam Romanae Antiquitatis disciplinam accommodata, ac magnarum collectionum supplementum complura emendationesque exhibens, 3 vols., Collectionis Orellianae supplementa, Zurich, 1856 [1828].

Hernández Guerra, L., Los libertos de la Hispania romana. Situación jurídica, promoción social y modos de vida, Salamanca, 2013.

Hernández Guerra, L., La mujer liberta en la sociedad hispano-romana durante el imperio, Salamanca, 2018.

Hübner, E., Noticias Arqueológicas de Portugal, Lisboa, 1871.

Hübner, E., Corpus Inscriptionum Latinarum, vol. II, Inscriptiones Hispaniae Latinae, Berlin, 1869; vol. II supplementum, Berlin, 1892.

Lambrino, S. « Les divinités orientales en Lusitanie et le sanctuaire de Panoias », Bulletin des Études portugaises et de l'Institut français du Portugal, 17, 1953, 93-129.

Mommsen, Th., en W. Henzen (ed.), Johann Caspar Orelli, Inscriptionum latinarum selectarum amplissima collectio ad illustrandam Romanae Antiquitatis disciplinam accommodata, ac magnarum collectionum supplementum complura emendationesque exhibens, 3 vols., Collectionis Orellianae supplementa, Zurich, 1856 [1828].

Murphy, C., Voyage en Portugal à travers les provinces d’Entre-Douro et Minho, de Beira, d’Estramadure et d’Alenteju dans les Années de 1789 et 1790, Paris, 1797.

Nilsson, M.P., Geschichte der griechischen Religion. II. Die hellenistische un römischer Zeit, München, 1961.

Ribeiro, C., “Ara consagrada à Mater Deum Idaea Phrygia, por Flavia Tyche, en Religiões da Lusitânia: Loquuntur Saxa, Lisboa, 2002, n.º 151, pp. 477478.

Schillinger, K., Untersuchungen zur Entwicklung des Magna Mater-Kultes im Westen des römischen Kaiserreiches, Diss., Konstanz, 1979.

Silva, A., Epigrafía de Olisipo (Subsídios para a Historia da Lisboa Romana), Lisboa, 1944.

Tantimonaco, S., “Causae dedicationum nelle iscrizioni sacre. Lesempio della Lusitania romana”, en F. Fontana, E. Murgia (eds.), Sacrum facere. Atti del III Seminario di Archeologia del Sacro. Lo spazio del sacro: ambienti e gesti del rito.Trieste, 3-4 ottobre 2014, Trieste, 2016, pp. 455478.

Vasconcellos, J. (Leite de), Religiôes de Lusitania, Lisboa, vol. III, 1913.

Vermaseren, M. J., Corpus Cultus Cybelae Attidisque, vol. V, EPROER 50, Leiden, 1986.

Vives, J., Inscripciones latinas de la España romana. Antología de 6800 textos, 2 vols., Barcelona, 1971-1972.

Bibliografía secundaria en discusión y notas

(1) Graillot, H., Le culte de Cybèle, Mère des Dieux, à Rome et dans l’Empire romain, Paris, 1912. 

Hepding, H., Attis: seine Mythen und sein Kult, Berlin, 1903.

(2) L’Année Epigraphique. Révue des Publications Épigraphiques relatives à l’Antiquité Romaine, Paris.

Adamo Muscettola, S., “I Flavi tra Iside e Cibele”, Parola del passato, 49, 1994, pp. 83–118.

Fotografía

Religiões da Lusitania.

Fecha de actualización

2022-07-18

Conjuntos de fichas